माघ, ७ काठमाडाैं । नेपाल एक विकासशील मुलुक हो, जसले विगत केही दशकदेखि ठुलो मात्रामा आफ्ना नागरिकहरू विदेश पलायन भएको अवस्था झेल्दै छ। यो लेखमा म नेपाली नागरिकहरूको अन्तर्राष्ट्रिय बसाइँ सराइको समस्या, राजनीतिक अस्थिरताको प्रभाव, र यी दुई पक्षबिचको अन्तरसम्बन्धको विस्तृत बारेमा गहन चिन्तन मनन सहित विश्लेषण गर्नेछु ।

नेपालमा बसाइँ सराइको वर्तमान अवस्था

नेपालबाट प्रत्येक दिन हजारौँ युवाहरू रोजगारीको खोजीमा बिदेसिने क्रम बढ्दो छ। श्रम स्वीकृति लिएर मात्र पनि दैनिक औसतमा १५०० भन्दा बढी नेपालीहरू विदेश जाने गरेका छन् । यो तथ्याङ्कले देशको श्रम बजारको दयनीय अवस्थालाई प्रतिबिम्बित गर्दछ । रोजगारीका गन्तव्य प्राय खाडी मुलुकहरू, मलेसिया, दक्षिण कोरिया, जापान लगायतका देशहरूमा नेपाली श्रमिकहरूको उपस्थिति उल्लेखनीय रहेको छ ।

युवा जनशक्तिको पलायनले मुलुकलाई दीर्घकालीन  प्रभावहरू पारेको छ:

कृषि क्षेत्रमा श्रमिकको अभाव, पारिवारिक विघटन र सामाजिक समस्याहरू, विप्रेषणमा अत्यधिक निर्भरता, स्थानीय उत्पादकत्वमा ह्रास, सीप र ज्ञानको  अभावले युवा युवतीहरू विदेश पलायन भइरहेका छन् । राजनीतिक अस्थिरताको जड नेपालको राजनीतिक अस्थिर ताको एक जटिल समस्या हो, जसका विभिन्न कारणहरू छन् । भ्रष्टाचारको व्यापकताको अवस्था हेर्ने हो भने नेपालमा भ्रष्टाचार संस्थागत बन्दै गएको छ यस्तै अवस्था रह्यो भने भयावह हुने अवस्था छ । सार्वजनिक पदमा रहेका व्यक्तिहरूको अनैतिक क्रियाकलाप, नीतिगत भ्रष्टाचार, र आर्थिक अनियमितताले गर्दा विकास निर्माणका कार्यहरू प्रभावित भएका छन् । यसले नागरिकहरूको राज्यप्रतिको विश्वास कमजोर बनाएको छ। 

दलीय स्वार्थ र आन्तरिक कलह राजनीतिक दलहरूभित्रको आन्तरिक लोकतन्त्रको अभाव, नेतृत्व वर्गको एकाधिकार र व्यक्तिगत स्वार्थले गर्दा दलहरू जनताको विश्वास गुमाउँदै गएका छन् । दलहरूबिचको असहमति र आन्तरिक कलहले सरकार अस्थिर बन्ने क्रम निरन्तर छ। राजनीतिक दलेका यस्तै रवैयाका कारण जनतामा निराशा छाएको प्रस्ट छ । अब त नेपालमा जनता मात्र होइन नेता, सांसद, लगायतका बुद्धिजीवीहरू पनि फ्रस्टेसन जस्ता भएका छन् ।  

युवा पलायनको कारण र प्रभावले स्वदेशमा रोजगारीको अभाव मान्न कठिनाइ छैन । विडम्बना यस्तो छ कि नेपालमा वार्षिक लगभग ५ लाख युवाहरू श्रम बजारमा प्रवेश गर्छन् । तर, देशभित्र पर्याप्त रोजगारीको अवसर नहुँदा उनीहरू वैदेशिक रोजगारीतर्फ आकर्षित हुन्छन्। औद्योगिक क्षेत्रको विकास नहुनु, कृषि क्षेत्रको आधुनिकीकरण नहुनु, र सेवा क्षेत्रको सीमित विस्तारले गर्दा रोजगारीका अवसरहरू सीमित छन्। यस्काे जिम्मेवारी पनि नेपालको राजनीतिका अस्थिरता प्रमुख कारण हो । 

शैक्षिक प्रणालीको कमजोरी, नेपालको शिक्षा प्रणाली श्रम बजारको माग अनुरूप छैन। विश्वविद्यालयहरूबाट उत्पादित जनशक्ति र बजारको मागबिच तालमेल छैन। यसले गर्दा युवाहरू विदेशमा अर्ध-दक्ष वा अदक्ष कामदारको रूपमा जान बाध्य छन् । नेपालका नागरिक अन्तर्राष्ट्रिय देशमा बसाई सराई र नेपालको अस्थिर राजनीतिको बारेमा विस्तृत विश्लेषण गर्दा यी विषयहरू अत्यन्त महत्त्वपूर्ण देखिन्छन्।

नेपालबाट प्रत्येक वर्ष लाखौँ नागरिकहरू विभिन्न देशमा रोजगारी तथा अध्ययनका लागि जाने गर्छन्। श्रम स्वीकृति लिएर मात्र पनि दैनिक औसतमा १५०० भन्दा बढी नेपालीहरू बिदेसिने गरेका छन्। खाडी मुलुकहरू, मलेसिया, दक्षिण कोरिया, जापान लगायतका देशहरूमा नेपाली श्रमिकहरूको बाक्लो उपस्थिति रहेको छ। यसै गरी उच्च शिक्षाका लागि अस्ट्रेलिया, अमेरिका, बेलायत, क्यानडा जस्ता विकसित मुलुकहरूमा नेपाली विद्यार्थीहरूको सङ्ख्या बढ्दो छ। यो बसाइँ सराइको मुख्य कारण देशभित्र पर्याप्त रोजगारीका अवसरहरू नहुनु हो। नेपालमा वार्षिक लगभग ५ लाख युवाहरू श्रम बजारमा प्रवेश गर्छन् तर उनीहरूका लागि देशभित्र रोजगारीका अवसरहरू सीमित छन्। औद्योगिक क्षेत्रको विकास नहुनु, कृषि क्षेत्रको आधुनिकीकरण नहुनु र सेवा क्षेत्रको सीमित विस्तारले गर्दा रोजगारी सिर्जना हुन सकेको छैन।

राजनीतिक अस्थिरता पनि युवा पलायनको एक प्रमुख कारण हो। लामो समयदेखि देशमा राजनीतिक स्थिरता कायम हुन सकेको छैन। सरकारहरू छिट्टै परिवर्तन हुने, दलहरूबिच असहमति र आन्तरिक कलह, नीतिगत अस्थिरता जस्ता कारणले विकास निर्माणका कार्यहरू प्रभावित भएका छन्। यसले लगानीको वातावरण बिग्रने र रोजगारीका अवसरहरू सिर्जना नहुने अवस्था बनेको छ। भ्रष्टाचार पनि एक गम्भीर समस्याको रूपमा रहेको छ। सार्वजनिक पदमा बसेका व्यक्तिहरूको अनैतिक क्रियाकलाप, नीतिगत भ्रष्टाचार र आर्थिक अनियमितताले गर्दा विकास बजेट दुरुपयोग हुने र विकास कार्यहरू प्रभावित हुने गरेका छन्। यसले नागरिकहरूको राज्यप्रतिको विश्वास कमजोर बनाएको छ र युवाहरूलाई विदेश पलायन हुन बाध्य बनाएको छ।

शैक्षिक प्रणालीको कमजोरी पनि एक प्रमुख समस्या हो। नेपालको शिक्षा प्रणाली श्रम बजारको माग अनुरूप छैन। विश्वविद्यालयहरूबाट उत्पादित जनशक्ति र बजारको मागबिच तालमेल नहुँदा युवाहरू विदेशमा अर्ध-दक्ष वा अदक्ष कामदारको रूपमा जान बाध्य छन्। गुणस्तरीय र प्राविधिक शिक्षाको अभावले पनि युवाहरू बिदेसिने क्रम बढेको छ।

युवा जनशक्तिको पलायनले मुलुकमा विभिन्न नकारात्मक प्रभावहरू पारेको छ। कृषि क्षेत्रमा श्रमिकको अभाव भएको छ भने पारिवारिक विघटन र सामाजिक समस्याहरू बढेका छन्। विप्रेषणमा अत्यधिक निर्भरता बढ्दै गएको छ जसले स्थानीय उत्पादकत्व घट्ने र आयात बढ्ने समस्या निम्त्याएको छ। सीप र ज्ञान भएका युवाहरू बिदेसिँदा देशको विकासमा नकारात्मक असर परेको छ।

यी समस्याहरूको समाधानका लागि विभिन्न उपायहरू अवलम्बन गर्नुपर्ने देखिन्छ। पहिलो, राजनीतिक स्थिरताका लागि दलहरूबिच न्यूनतम सहमति र सहकार्य आवश्यक छ। दोस्रो, भ्रष्टाचार नियन्त्रणका लागि कडा कानुनी कारबाही र संस्थागत सुधार गर्नुपर्छ। तेस्रो, देशभित्रै रोजगारीका अवसरहरू सिर्जना गर्न औद्योगिक विकास, कृषि आधुनिकीकरण र सेवा क्षेत्रको विस्तार गर्नुपर्छ। शैक्षिक क्षेत्रमा पनि व्यापक सुधार आवश्यक छ। प्राविधिक शिक्षामा जोड दिने, पाठ्यक्रम श्रम बजारको माग अनुरूप परिमार्जन गर्ने र शिक्षाको गुणस्तर सुधार गर्ने कार्य गर्नुपर्छ। साथै युवा उद्यमशीलता प्रवर्द्धन, सीपमूलक तालिम र स्वरोजगारीका कार्यक्रमहरू सञ्चालन गर्नुपर्छ।

अन्त्यमा, नेपालको विकासका लागि राजनीतिक स्थिरता, सुशासन र आर्थिक समृद्धि अपरिहार्य छन्। यी तीन वटै पक्षमा समानान्तर सुधार नभएसम्म युवा पलायनको समस्या समाधान हुन सक्दैन। यसका लागि राजनीतिक नेतृत्व, प्रशासनिक संयन्त्र र नागरिक समाजको सामूहिक प्रयत्न आवश्यक छ। विकासको दीर्घकालीन सोच र योजनाबद्ध कार्यान्वयनबाट मात्र यी समस्याहरूको समाधान सम्भव छ। नेपालको वर्तमान अवस्थालाई सुधार्न राजनीतिक स्थिरता, भ्रष्टाचार नियन्त्रण, र युवा रोजगारीका क्षेत्रमा ठोस कदम चाल्नु आवश्यक छ। यसका लागि सरकार, निजी क्षेत्र, र नागरिक समाजको समन्वयात्मक प्रयास अपरिहार्य छ।

विकासका लागि दीर्घकालीन सोच र योजनाबद्ध कार्यान्वयन आवश्यक छ। युवा जनशक्तिको विदेश पलायनलाई रोक्न देशभित्रै रोजगारीका अवसरहरू सिर्जना गर्नुपर्छ। यसका लागि औद्योगिक विकास, कृषि क्षेत्रको आधुनिकीकरण, र सेवा क्षेत्रको विस्तार गर्नुपर्छ। साथै, शैक्षिक प्रणालीलाई श्रम बजारको माग अनुरूप परिवर्तन गर्दै लैजानुपर्छ। राजनीतिक स्थिरताका लागि दलहरूबिच न्यूनतम सहमति र सहकार्य आवश्यक छ। भ्रष्टाचार नियन्त्रणका लागि कानुनी र संस्थागत संरचनामा सुधार गर्दै पारदर्शिता र जबाफदेहिता सुनिश्चित गर्नुपर्छ। अन्त्यमा, नेपालको विकासका लागि राजनीतिक स्थिरता, सुशासन, र आर्थिक समृद्धि अपरिहार्य छन्। यी तीन वटै पक्षमा समानान्तर सुधार नभएसम्म देशले अपेक्षित प्रगति हासिल गर्न सक्दैन। यसका लागि राजनीतिक नेतृत्व, प्रशासनिक संयन्त्र, र नागरिक समाजको सामूहिक प्रयत्न आवश्यक छ। 

लेखक खड्क बहादुर रम्तेल सम्राट त्रिवि स्ननातक तह राजनीतिशास्त्र , पत्रकारीता अध्यायनरत विद्यार्थी हुन्।